Nằm trên xã Cao Thắng (Lương Sơn, Hòa Bình), tòa thành cổ rêu phong với lối kiến trúc độc đáo nằm ngay sát tỉnh lộ 424, giao với đường Hồ Chí Minh. Thành hình vuông, diện tích khoảng 40.000 m². Hiện tại, các cổng dẫn vào đều đã bị phá hủy chỉ còn lại cổng phía tây còn nguyên vẹn.
Cổng này được thiết kế khá đẹp và kiên cố với hình mái vòm cao khoảng 6 m, rộng hơn 3 m. Gạch xây thành màu đỏ, phía dưới nền là gạch có độ dày hơn nhưng cùng kích thước 24x24 cm. Phía trong cổng thành gắn những mộng đá khá lớn có thể được sử dụng để nâng đỡ, chốt giữ cửa gỗ to, nặng.
Tại cổng phía nam thành (nằm ngay sát tỉnh lộ 424) được xây cùng loại gạch và kích thước, nhưng phần mái vòm đã bị hư hỏng, chiều cao phần chưa đổ vỡ của chân cổng thành chỉ còn khoảng 2 m. Phía trên tường cây cỏ mọc um tùm càng khiến cho ngôi thành trở nên thâm u, kỳ bí.Nhiều người dân địa phương cho biết, cổng phía bắc đã bị phá hủy từ lâu, hiện chỉ còn lại dấu tích là hõm đất nhỏ. Anh Lương Đình Thái (39 tuổi), người đang thầu diện tích đất bên trong thành cổ để canh tác cho biết, vị trí cổng phía bắc có thể nằm ngay phía sau vườn của gia đình vì trước kia khi đào móng làm nhà phát hiện đá ong được lát khá bằng phẳng phía dưới, cách mặt đất không sâu lắm.
Đặc biệt, các cụ cao niên tại xã Cao Thắng cho biết cách đây vài chục năm, xung quanh tường thành được xây dựng bằng đá ong đều còn khá nguyên vẹn và chắc chắn. Tuy nhiên, sau này đã bị một số người dân cạy đem về xây nhà cửa, chuồng trại nên hiện tại chỉ còn dấu vết của chân thành bằng đất cao hơn hẳn so với xung quanh.
Cụ Nguyễn Thị Líu (82 tuổi) người thôn Bá Lam 2 xã Cao Thắng khẳng định, cổng phía đông thành bị phá hủy từ những năm 1960. Trong thành cổ khi đó vẫn tồn tại dấu tích của vài dãy nhà, trong đó có ba dãy nhà chạy song song theo hướng Đông - Tây, quay mặt phía Nam. Mỗi nền nhà có diện tích khoảng 100 m2 với gần 10 chân cột.
Vị trí xây thành cổ cũng khá đặc biệt với xung quanh là hào nước và núi non bao bọc. Mặt phía bắc thành dựa vào sông, còn ba mặt đều là hào nước nhân tạo khá rộng và hiện tại toàn bộ hào nước đã được cắt chia để nuôi cá.
Người dân trong khu vực xem thành cổ là “chứng nhân” duy nhất chứng kiến biết bao biến cố của vùng đất này. Theo ông Trần Văn Sản, nguyên cán bộ coi kho của kho xăng dầu cho biết, trong những năm kháng chiến chống Mỹ thì khu thành cổ là vị trí được bảo vệ nghiêm ngặt của quân đội do toàn bộ những thùng xăng dầu phục vụ cho chiến trường được chuyển vào trong thành và chôn sát dưới tường thành để tránh bom Mỹ.
Đặc biệt thời Pháp thuộc, khi quân Pháp kéo về lập đồn bốt tại khu vực Xuân Mai - Chợ Bến thì thành cổ là địa điểm để người dân lánh nạn. Đến những năm 1951-1952, khi quân đội mở “Chiến dịch Hòa Bình” thì khu vực này là nơi diễn ra những trận đánh giằng co với địch. Khi đó, quân Pháp chết rất nhiều, chủ yếu là lính Tây đen nên khu vực thành cổ được biến thành nghĩa địa chôn địch và sau này mới được chuyển đi hết.
Gốc tích của ngôi thành cổ hiện vẫn là điều bí ẩn. Theo cụ Nguyễn Thị Líu, các cụ ngày xưa đều nói thành cổ có từ thời nhà Mạc và không rõ ai xây dựng, xây như thế nào, trong thời gian bao lâu? Về mục đích sử dụng, cụ Nguyễn Thị Líu cho biết, người xưa kể lại nơi đây là chỗ nhốt tù binh và việc xây thành ở vị trí hiểm yếu với tường cao, hào sâu có thể là nhằm ngăn chặn việc cướp tù và tránh cho tù nhân không thể bỏ trốn.
Cũng có một truyền thuyết khác là thành cổ xây từ thời Nguyễn đời vua Gia Long và tên gọi là thành Tỉnh Đạo. Theo đó, trước đây có một vị tướng quân thời Tây Sơn tên là Đinh Công Bản. Sau khi Nguyễn Ánh đánh dẹp nhà Tây Sơn, hai cha con ông chiêu mộ binh lính, đào hào, đắp thành để bảo toàn lực lượng. Sau này khi thất thủ do bị đánh úp, vị tướng quân bị bắt đem đi và thành Tỉnh Đạo bị bỏ hoang từ đó. Hiện ông được coi là Thành hoàng làng.Ông Nguyễn Xuân Đăng, Phó chủ tịch UBND xã Cao Thắng, khẳng định trong sử sách cũng như giấy tờ tại địa phương lưu giữ không có bất cứ tư liệu nào nói về ngôi thành cổ này. Đã có nhiều đoàn công tác về khảo sát kiểm tra, tìm hiểu đánh giá về ngôi thành cổ. Trong đó Bảo tàng tỉnh Hòa Bình rất quan tâm tới nguồn gốc của ngôi thành cổ này và đã nhiều lần thành lập đoàn công tác xuống thực địa điều tra, khảo sát, thu thập tư liệu về ngôi cổ thành này và lên kế hoạch bảo tồn.
Ông Nguyễn Anh Dũng, Trưởng phòng Quản lý di tích (Bảo tàng tỉnh Hòa Bình) cho biết thời gian tới, nhằm tìm ra nguồn gốc của thành cổ, Bảo tàng tỉnh đã lập kế hoạch đề xuất với các cơ quan chức năng để tiến hành khai quật khảo cổ tại khu vực thành nhằm lấy tư liệu và tìm ra bằng chứng khoa học về nguồn gốc của ngôi thành.
Trong chuyến khảo sát thực tế ngôi thành cổ, tiến sĩ Vũ Thế Long (Viện Khảo cổ học Việt Nam) nhận định, căn cứ vào vị trí địa hình xung quanh cũng như kiến trúc xây dựng thì rất có thể ngôi thành cổ là một trại binh khá lớn, được xây dựng cho mục đích quân sự.
Du lịch, GO! - Theo An Ninh Thủ Đô + ảnh từ nhiều nguồn khác.
.JPG)
